Khai tâm cốt một chữ thành.
Lẽ huyền giác ngộ, tử sinh rõ đường.

Sau khi Đường Tăng gỡ lá bùa trấn yểm trên núi Ngũ Hành Sơn, Tôn Ngộ Không được giải thoát, bái Đường Tăng làm sư phụ, nguyện ý phò tá người sang Tây Trúc thỉnh kinh. Giữa đường gặp sáu tên cướp, Tôn Ngộ Không dùng gậy Như Ý đập chết cả sáu, khiến Đường Tăng kinh hãi, trách móc Ngộ Không tàn ác không có đức hiếu sinh. “Ngộ Không vốn xưa nay vẫn không chịu nổi mắng nhiếc, thấy Tam Tạng lải nhải mãi, không nén được bực tức”, bèn cưỡi mây bay vù về phương Đông, bỏ Đường Tăng lại một mình. 

Tây du ký*, hồi thứ 14 viết:

“Lại nói Ngộ Không bỏ sư phụ ra đi, dùng phép cân đẩu vân đến thẳng Đông Dương đại hải, từ trên mấy phóng xuống, rẽ nước đến ngay Thủy Tinh cung. Long vương sợ hãi vội ra nghênh tiếp, mời vào trong cùng ngồi. Chào xong, Long vương hỏi:

– Mới đây, nghe tin Đại thánh hết hạn, chưa kịp đến mừng, tưởng ngài đã sửa sang lại núi tiên, trở về động cũ rồi.

Ngộ Không đáp:

– Ta cũng muốn như thế, nhưng lại phải làm hòa thượng. 

Long vương hỏi:

– Sao, làm hòa thượng à? 

Hành Giả đáp:

– Đức Bồ tát ở Nam Hải khuyên ta làm điều thiện, tu hành chính quả, theo Đường Tăng bên phương Đông sang phương Tây lễ Phật cầu kinh, vào hàng sa môn, gọi là Hành Giả.

Long vương nói:

– Việc ấy hay lắm, hay lắm! Có thế mới cải tà quy chính, khai mở lòng lành được. Thế sao ngài không đi sang phương Tây mà lại quay về phương Đông?

Hành Giả cười, nói:

– Là vì Đường Tăng không biết tính ta, có mấy thằng giặc cỏ chặn đường bị ta giết chết, mà Đường Tăng cứ càu nhàu mãi, nói ta như vậy là sai. Ngài bảo lão Tôn này chịu làm sao được? Thế là ta bỏ ông ấy, định trở về núi cũ. Nhân tiện qua đây ta ghé thăm ngài, xin một chén trà uống.

Long vương nói:

– Quý hóa quá! Quý hóa quá!

Lập tức con rồng, cháu rồng bưng trà hương ra mời Đại thánh. Uống trà xong, Hành Giả quay đầu ngắm nghía bức tranh “Cầu Dĩ dâng giày” treo phía sau bèn hỏi:

– Bức tranh vẽ gì nhỉ? 

Long vương thưa:

– Đại thánh sinh đời trước, việc này thuộc đời sau, ngài không biết. Bức tranh này gọi là “Ba lần dâng giày ở Cầu Dĩ”.

Hành Giả hỏi:

– “Ba lần dâng giày” là thế nào? 

Long vương thưa:

– Vị tiên này là Hoàng Thạch Công. Còn người kia là Trương Lương nhà Hán. Thạch Công ngồi trên Cầu Dĩ, bỗng bị rơi giày xuống chân cầu, bèn gọi Trương Lương nhặt hộ. Trương Lương nhanh nhẹn đi nhặt mang lên, quỳ dâng trước mặt. Ba lần như vậy, Trương Lương không chút tỏ ra lười biếng kiêu căng. Thạch Công quý mến Trương Lương cần cù lễ độ, nên đến đêm trao cho Trương Lương một cuốn thiên thư, và bảo giúp cho nhà Hán. Về sau, quả nhiên Trương Lương mưu tính trong màn trướng mà quyết đoán được sự thắng bại ở nơi nghìn dặm. Sau khi thái bình rồi, ông ta từ quan vào núi, theo Xích Tùng Tử học được đạo tiên. Đại thánh ạ, ngài không theo Đường Tăng, không chịu khó nhọc, không nghe dạy bảo, cuối cùng vẫn chỉ là một con yêu quái mà thôi, thành chính quả sao được!

Ngộ Không nghe nói, ngẫm nghĩ hồi lâu, chẳng nói năng gì. Long vương nói:

– Đại thánh nên xét kỹ, đừng thích phóng khoáng mà để lỡ các công việc về sau nữa.

Ngộ Không nói:

– Thôi ngài đừng nói nữa, ta đi hộ vệ Đường Tăng đây. 

Long vương mừng lắm, nói:

– Nếu như thế tôi cũng không dám giữ Đại thánh lâu. Mong ngài mở lòng từ bi ngay cho, đừng để sư phụ đợi lâu.

Hành Giả thấy Long vương giục giã đi ngay, bèn vội đứng dậy, ra khỏi đáy bể, từ biệt Long vương, cưỡi mây bay đi”.

Cố sự này vô cùng đặc biệt. Nó đánh dấu khởi đầu thực sự của hành trình tu luyện của Ngộ Không, từ lúc này Hành Giả mới chân chính thực lòng muốn tu thành chính quả. Vì sao lại nói như vậy? Trước đây, khi Ngộ Không nhận lời với Quán Thế Âm Bồ Tát phò tá người đi lấy kinh, đó chỉ là quyết định có phần miễn cưỡng, cốt để thoát cái nạn núi đè mà thôi. Khi Bồ Tát hứa rằng người đi lấy kinh sẽ cứu Ngộ Không, “Đại thánh đáp liến thoắng: – Vâng ạ! Vâng ạ!” (Trích Tây du ký, hồi thứ tám). Sự “liến thoắng” này cho thấy lời nói chưa hề trải qua quá trình suy ngẫm cẩn thận. Chính vì thế, mới lần đầu bị Đường Tăng mắng, Ngộ Không đã tức không chịu được, bay thẳng về Đông rồi. Lúc Long vương hỏi về chuyện quay về Hoa Quả sơn, Hành Giả mới nói lộ ra cái ‘tim đen’ của mình: “Ta cũng muốn như thế, nhưng lại phải làm hòa thượng”. 

Vậy nên, cố sự “Ngộ Không ngắm tranh” mới có ý nghĩa đặc biệt đến thế. Nếu không có đoạn đường này, Ngộ Không sẽ không thể liều mình xông pha bảo hộ Đường Tăng trên đường đi lấy kinh, cả hai thầy trò đều không thể tu thành chính quả. Trong câu chuyện này, công lớn thuộc về Long vương, ông đã thuận theo cá tính của Đại Thánh mà lựa lời khuyên nhủ.

Bước đầu, Long vương hết lời khen ngợi việc làm hòa thượng: “Việc ấy hay lắm, hay lắm! Có thế mới cải tà quy chính, khai mở lòng lành được”, cốt để Ngộ Không thấy tu hành là điều quý, bỏ dở giữa chừng có phần đáng tiếc chăng. Tiếp theo, Long vương giải nghĩa tường tận bức tranh “Ba lần dâng giày ở cầu Dĩ”, nhấn mạnh vào cái tâm cung kính nhu thuận của Trương Lương đã giúp ông công thành viên mãn như thế nào. Khi Đại Thánh đã nghe lọt tai câu chuyện ấy, Long vương mới thuận đà khuyên nhủ: “Đại thánh ạ, ngài không theo Đường Tăng, không chịu khó nhọc, không nghe dạy bảo, cuối cùng vẫn chỉ là một con yêu quái mà thôi, thành chính quả sao được!”. Ngộ Không lúc này trầm ngâm suy nghĩ, cuối cùng chỉ thêm một lời của Long vương đã quyết định trở về phò tá Đường Tăng.

Có một chi tiết nhỏ đáng chú ý. Trong cuộc trò chuyện với Long vương, Ngộ Không phân trần: “Là vì Đường Tăng không biết tính ta, có mấy thằng giặc cỏ chặn đường bị