“Đêm tối của linh hồn” chính là cách nói đầy biểu tượng cho thời kỳ “khủng hoảng tâm linh”. Về bản chất, nó chính là “cơn khóc than vật vã của cái tôi” nhỏ bé khi bị định mệnh “giáng đòn”. Trên hành trình tiến hóa tâm linh, ai rồi cũng phải kinh qua khúc đoạn trường ấy. Rải rác trong văn chương tâm linh tôn giáo mọi thời đại đều có ghi lại hiện tượng này. Ta có thể điểm qua một số tác phẩm kinh điển để thấy nét đồng dị.

Trong Chí Tôn Ca (Bhagavad Gita), trước cảnh “huynh đệ tương tàn”, Ajuna cảm thấy hết sức chán chường, suy sụp, thì chàng được thần Krishna, trong vai người đánh xe ngựa giảng giải cho tri thức tối hậu về sự bất tử của linh hồn…

Trong Sách Gióp (Book of Job), trước cảnh mất mát người thân, lại bị bệnh tật hành hạ khổ sở, Gióp mới được Thiên Chúa khải thị cho ông biết sức mạnh quyền uy của Ngài…. 

Trong Lời bộc bach (Confession), vào những năm cuối đời, Lev Tolstoy, đại văn hào nước Nga cảm thấy hoài nghi tất cả… Ông kết luận rằng cuộc đời hết sức vô nghĩa, không ít lần ông từ nghĩ tới cái chết… 

Trong Sức mạnh hiện tiền phi thời gian (The power of Now), Eckhart Tolle, bậc thầy tâm linh nổi tiếng hiện nay có miêu tả lại đêm trước khi giác ngộ, ông cảm thấy trong lòng hết sức trỗng rỗng, và đầy bức bối đến mức ông muốn tự tử…

Trước đêm tối, cái tôi độc tài kiêu căng tự mãn bao nhiêu, thì sau đêm tối, nó như quả bóng bị xẹp hơi, thu mình về bé nhỏ, khiêm tốn bấy nhiêu. Bởi tới khi đó nó biết mảnh đất mà nó toàn trị (tức ý thức) hóa ra chỉ là một ốc đảo trước một đại dương mênh mông bao la (tức vô thức) và Tự ngã (được biểu hiện ra thành Thượng đế toàn năng toàn tri) mới thực sự là chủ nhân ông đích thực. 

Tranh minh họa của William Blake. Gióp hoảng sợ khi Thượng đế cho ông thoáng nhìn thấy địa ngục