Việc cúng tế phải thuận ngôi vị thì “đắc chính đắc trung”, hợp lẽ âm dương, chiêu cảm Thần Linh, hoà khí Trời Đất.

Các việc Đại Tự như Tế Trời ở đàn Nam Giao, nhà Vua phải đích thân tế và chỉ Vua mới có quyền tế; tế Thần ở đàn Xã Tắc, Vua đích thân tế các năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu. Đấy là chưa kể trước khi hành lễ nhà vua phải nhập thất trai giới thanh tịnh mới mong ơn gia trì. Đến đất đắp đàn cũng tuyển đất sạch các vùng chọn lựa dâng tới.

Việc cúng tế ở đền thờ Hùng Vương, ngày 25/7/1917 Vua Khải Định đã quy định là ngày tế quốc gia, quan hàng tỉnh của Phú Thọ phải mặc phẩm phục thay mặt triều đình Huế cúng tế vào ngày mồng 10/3 âm lịch hằng năm. Như vậy, nếu không xa xôi cách trở, vị đứng đầu quốc gia phải thân lễ dịp ‘quốc tế’ mới “đắc chính đắc trung”. 

Tế Thành Hoàng thì Lý trưởng phải tế chứ chẳng thể giao cho chức sắc trong làng. Ngày nay, chức Lý trưởng không còn mà Chủ tịch xã lại là Đảng viên ‘ngại’ và cũng chẳng có đức tin để làm. Hội Phụ lão đứng ra chủ tế thì làm gì mà thôn làng chẳng suy… 

Cúng ở cty thì Giám đốc Cty phải dâng hương mà khấn, việc biện lễ giao cho phòng H.C hay một nhân viên nào đó thạo việc, cẩn thận chuyên trách. Nếu vào lễ cúng mà Giám đốc bận đột xuất thì Phó GĐ phải thay, như vậy là thuận ngôi vị, nhưng có nơi vợ GĐ và Kế toán trưởng đứng ra lễ. Không thuận ngôi vị chẳng những không chiêu cảm Hiền Thánh mà còn đắc tội thất lễ. 

Tết là thời điểm quan trọng trong năm nên bàn thờ ngày Tết cũng trở nên đặc biệt. Chăm chút bàn thờ là cách để con cháu tỏ lòng kính đến các vị tiền bối, vì thế việc này được mọi gia đình Việt chú ý. Việc lau dọn bàn thờ ngày Tết luôn được dành cho người đàn ông, phụ nữ lo việc cỗ bàn.

Cúng trong gia đình thì đàn ông phải làm, ‘khoán’ cho đàn bà tất nhiên không “đắc chính đắc trung” đàn bà vượng, sinh hoạt bên ngoài nhiều hơn gia đình, có mấy nhà yên, khốn khổ đến cả lũ trẻ. Đây là điềm thời đại loạn.

Ngày trước, sự cúng của người Việt rất tao nhã, nhất là ở những gia đình nề nếp gia phong. Đồ cúng và được bày tới 2 tới 3 lần đĩa [1 đĩa nhỏ, rồi một mâm hay khay, thêm 1 mâm bồng]. Nước, trà mạn ướp hương và rượu gạo thì nhất thiết rót ra chén tống nhỏ dâng trên khay có chân.

Tuần rằm, dâng hoa Sói, Mộc Lan, Ngọc Lan, Mẫu Đơn, Thu Hải Đường, Trà, Cau… là loại hoa cúng đĩa; đôi lọ Huệ hay Sen… mùa nào thức nấy. Đàn bà trong gia đình biện lễ. Nam giới dâng cúng.

Các cụ phân biệt đồ chúc thực và đồ bày trang trí bàn thờ. Đồ trang trí bày trên ban thì Bưởi, Phật thủ, Oản khảo, Chuối xanh, Thị thơm, Cau buồng… có thể bày nhiều ngày cho ban thờ ấm cúng sinh động và cũng không sợ chuột bọ.

Đồ cúng thí thực dù đạm bạc đơn sơ như bánh đúc, xôi lạc, chè kho, hay cao cấp… đều dâng trong đĩa chén tốt nhất của gia đình như mời khách quý rồi mới cho con cháu thụ lộc. Gia đình khá giả có một tủ chén bát cúng riêng. 

Rồi chiến tranh liên miên. 

Rồi phong tục truyền thống bị phê phán bài bác không chọn lọc. 

Rồi nghèo đói. 

Rồi tới thời bùng nổ tôn thờ vật chất. Vừa rườm ra vừa thô kệch, người ta đặt lên ban nguyên chai rượu, nguyên hộp bánh to tướng, nguyên súc bánh cốm còn buộc dây, nguyên chai lọ lon thiếc bia, coca… đủ loại, thậm chí cả giỏ quà biếu to đùng. Hầu hết các bao gói lon này phủ đầy bụi không được lau chùi. Lại ‘sáng kiến’ cài tiền mặt vào mâm quả gọi là ‘tiền thừa sai’ – chẳng biết định sai ai? 

Rồi việc cúng được ‘khoán’ cho đàn bà.

… … …

Mong sao, các giá trị tinh tuý truyền thống được chắt lọc, bảo tồn cho thế hệ mai sau.

Thờ tổ tiên vừa là văn hóa vừa là tín ngưỡng vừa là trách nhiệm có tính cách luân lý của người Việt xưa nay. Không chỉ là một cách thể hiện đạo Hiếu, tri ân nhớ về nguồn cội mà người Việt coi tổ tiên là các Đấng Linh Thiêng luôn nâng đỡ độ trì con cháu.

Trong tâm thức Việt, người đã khuất và người sống luôn giao cảm. Hương án thờ tổ tiên là một phần không thể thiếu trong mỗi gia đình Việt, bất kể giàu nghèo. Bàn thờ mặc định là ngự vị của các bậc tiền nhân, luôn tôn trí ở gian chính, trang trọng nhất trong nhà. Ngày nay, nhiều kẻ thiếu hiểu biết hoặc theo lối Tây học, cho chỗ chính của cái nhà là phòng khách, nơi ‘trung tâm’ đó, họ để TV giải trí mà đa phần là phim ảnh bạo lực giết chóc, tình cảm suy đồi, quảng bá tiêu thụ… Một số có lập hương án nhưng để trong góc nhà, phòng phụ, gác xép hay trên tầng áp mái hiu quạnh, thiếu năng lượng sống… đều là trái đạo.

Khi giao tiếp với tổ tiên – có lúc thỉnh cầu, có khi sám hối, có khi lễ tạ, có khi tác bạch việc nhà… con cháu đốt nến, thắp đèn, dâng hương. Việc giao cảm với các cõi ‘vô hình’ bao giờ cũng cần năng lượng của lửa, điều này là hoàn toàn đồng nhất trong tất cả các giống dân trên địa cầu. 

Văn minh lúa nước được thể hiện trên bàn thờ Việt. Thông thường, trên hương án, ở ngay trước bát hương đặt một chiếc Kệ trên đó đặt Đài nhỏ đựng nước cúng duy trì thường xuyên. Nếu không có đủ bộ như vậy, mỗi lần thắp hương gia chủ cũng vẫn phải dâng nước.

Bàn thờ tổ tiên luôn cần được thanh tịnh. Vì thế, đồ tế lễ chỉ có thể dâng hương, hoa, trà, quả… Ngày giỗ Tết, con cháu muốn dâng cỗ mặn phải đặt ở một chiếc bàn phụ thấp hơn bàn thờ chính.